مقدمه :
نحوه برخورد باتلفات اولیه مرغداریها ، ازمعضلات جـدی این حرفه است که بعضا“ باتبعـات ونتـایج حقوقی ودرگیریهای مربوط بدان نیـز همراه می شود . متأسفانه ، علیـرغم اهمیت این مقوله ، تاکنون کار مدون ومنظمی دراین زمینه،صورت نگرفته است.به دلیل ضرورت وجودیک راهنمای عملی ، برای قضاوت صحیح درمورد منشأ وعوامل تلفات ، مقاله حاضـربه عنـوان ورودومقدمه ای دراین موضوع ، تقدیم می گردد بدان امیدکه جزئیات فنی این مباحث به کمک اهل نظر،تفصیل وتعمیق بیشتری پیدا کند .
روش شناسی :
بیش ازهرچیزبایدمتدلوژی مناسبی برای تحقیق وبررسی موردنظرمان داشته باشیم.این متدلوژی بـایدبـه گونه ای تنظیم شـودکه حتی الامکان ، کلیه عـوامل دخیل درتلفات اولیه راپوشش دهـد.روش برگزیده این مقاله تبارشناسی(دودمان پژوهی)خواهدبود. این متدلوژی منسوب به“نیچه” وبخصوص “ میشل فوکو ” فیلسوف معروف ومعاصرفرانسوی است . تفاوت این روش با روش تاریخ شناسانه آن است که درروش تـاریخی ، سابقه تـاریخی مسئله ازابتـدا به انتـها مـرورمی شودحـال آنکه درروش تبارشناسی جستجو ازحال به گذشته سیرمی کند.یعنی ما گزارشی ازوضعیت موجود(ودراین مـورد از تلفات غیرعادی اولیه درگله ای معین ) داریم . درمحل حضورمی یابیم وباروش تبارشناسانه ازوضعیت حال حاضر گله گوشتی گزارشی تهیه می کنیم .اگرصحت گزارش،دال برتلفات غیرعادی موردتأییدمان قرارگرفت ،آنگاه به ردیابی عوامل آن ازحـال به گـذشته می پردازیم وقدم به قدم به حـذف عوامل غیرمؤثربـرتلفات اقـدام می کنیم .هدف آن است که بتدریج حلقه محاصره عامل یـا عـوامل اصلی را تنگتر ونهایتا“ آنها راشناسایی نمائیم .
گام اول : بررسی صحت وسقم گزارش
پس ازحضوردرمحل،اولین کار،تحقیق صحت وسقم اصل گزارش است.بارها اتفاق افتاده که مرغدار بدلیل عدم اطلاع کافی ازطبیعی بـودن درصدی ازتلفات اولیه ، یـا بدلایل دیگـر ، دروخـامت وضع گله دانسته یاندانسته مبالغه کـرده است . میزان استاندارد یـا طبیعی تلفات اولیه ووازدگی گله درکشور ما تاسقف ۳% تعیین شـده است .البته این رقم سالیانی طولانی است که مبنای قضاوت وداوری قرارگرفته وظاهرا“ بیش ازآنکه نوعی اتکـا بردلایل علمی داشته باشد، عمـدتا“ بدیل جنبه بخشنامه ای آن ملاک عمل قـرارمی گیرد. بـاتوجه به ارتقاء وضعیت بهداشتی مـرغـداریها وسـوادوآگـاهی مـرغـداران و تولیـدکنندگان جوجه ، شابسته است مقدمـات تجدید نظـرعلمی دراین رقم بـاتوجه به واقعیات جدید صنعت مرغداری فراهم گردد. نخستین گام دراین زمینه می تواند برآوردی واقعی ازآمار تلفات اولیه جوجه های تولید شده درسراسرکشورباشد.علی ایحال تاآنزمان،ناچاریم رقم ۳% رامبنای کارقراردهیم
مشکل دیگـر عدم توافق درمحـدوده زمانی تلفات است که اغلب ۷ روز ذکـرشده ولی بعضـا“ ده روز راواقعی ترمی دانند وبندرت هم تا۱۵ روز راملاک قرارمی دهند.دربخشنامه های اداری تـأکید برتلفات هفته اول است ولی به نظرنگارنده اگرمنشأوازدگی وتلفات عواملی غیراز بیماریهای eggborn
( عفونت نـاف ـ سالمونلا وآسپرژیلوس ) بـاشد.محاسبه تلفـات هفتـه اول عــادلانه است چـون دراین شـرایط منحنی تلفات بین روزهـای ۳و۶ به اوج می رسدوسپس دفعتا“سقـوط می نمـاید.امـادرمورد بیماریهای egg born داوری باید باتوجه به دوره کمون ودوره خودبیماری صورت گیرد.مثلا“درعفونت ناف ناشی ازآلودگی هجری این مدت تا۱۰ روزاول ادامه داردودرموردسالمونلوز باتوجه به اینکه اوج تلفات درهفته دوم است حـداقل ۱۵ روز بـایدملاک محاسبه باشد. درمـوردآسپرژیلوس های مادری هم درست است که اوج تلفـات درهفته اول متمـرکزاست ولی تلفات مراحل غیرحاد بیماری هم تا ۱۵ و۲۰ روزگی وبعضا“ بیشتر می تواند طول بکشدکه طبعا“ بایستی دربرآورد خسارات وارده، موردتوجه قرارگیرد.
نکته مهم دیگرآن است که دراین برآورد صرفا“نباید تلفات اولیه لحاظ گرددبلکه بایدوضع عمومی گله، میزان جوجه های وازده،روند بهبودی وتلفات احتمالی گله درآینده هم موردنظر قرارگیرد ودر محاسبه نهایی اعمال گردد.
گام دوم : بررسی مشکلات مدیریتی
چنانچه درگـام اول اصل وجودمشکل منتفی نگردید وموردتائیدواقع گشت،درگام دوم بایدوضعیت
مدیریتی گله بررسی شود.
مهمترین عامل سوء مدیریت منتهی بـه تلفات ووازدگی ،آمـاده نبودن سالن درزمان تخلیه جوجه
می باشدکه خود شامل سردی سالن وتشنگی است.عـدم تامین حـرارت هفتـه اول فاکتـور بسیـارمهم تلفات اولیه است که به سرماخوردگی جوجه ها(باعلائم پژمردگی وتجمع،رسوب اورات وعفونت ناف) منجرخواهدشد.تشنگی دادن به جوجه ها نیزبه دهیدرا تاسیون ووازدگی می انجامدوهرچه مدت آن طولانی تـرشـود،وضع عمـومی گله وخیم تـر می شـود.مشکل تشخیص این عـوامل درعـدم همکاری
احتمالی مـرغـداردر دادن اطلاعـات است که می تـوان کمـابیش آنها را ازکالبـدگشایی تلفات ــ وضع موجودمدیریت ــ روندومنحنی تلفات وبررسی اطلاعات ثبت شده توسط خود مرغدار،بدست آورد.
عامل مهم سـوء مدیریتی دیگرمسئله تغذیه است . عدم بالانس جیره حداقل درمراحل اولیه نمود
محسوسی در تلفـات نـدارد ولی مسموم بـودن دان و TVN بالای آن می تـواندبه افـزایش غیرعادی تلفات اولیه منجرشود.استاندارد TVN برای دان کامل وبرای پودرماهی می باشد.
آلودگی ثانویه دان وبسترباآسپرژیلوس هم ازمواردمشکل آفرین است که به افزایش تلفات ازروز ۵و۶بخصوص درهفته دوم منجرمی شود.دراین حال ندول های قارچی ازمواردegg born آسپرژیلوس درشت ترواوج تلفات متمرکزدرهفته دوم است .دراین مواردبرداشت نمونه ازدان وبستر وارسال به آزمایشگاه برای ردیابی مسئله ، وتفریق ازدرگیریهای مادری ضرورت دارد.
سایرمواردسوءمدیریت ازقبیل مشکلات تهویه، مشکلات بهداشتی وعـدم بالانس نسبی جیـره تأثیـر خاصی بـرتلفات اولیه ندارندهرچندقطعا“ درسنین بـالاتـرعوارض وعواقب سوء آنها وضع عمومی گله را متأثرخواهدکرد.نکته مهم دراین موردآن است که شدت وحدت وضعیت گله بـایدبا نـوع عاملی که برای آن قائل می شویم ، متناسب بـاشدومیزان تلفات وحدت مسئله بتواندعلی الاصول ازعامل مورد نظرما ناشی گردد.
گام سوم : بررسی نحوه حمل
چنانچه دروضعیت مدیریتی گله عاملی راکـه بتـواندوضع موجودراتوضیح دهـد نیافتیم ، درمرحله بعدی بایدپروسه حمل از بارگیری تاتخلیه جوجه بررسی شود .
مشکلات ناشی ازحمل درگله دونموداساسی دارد: یکی تلفات غیرعادی داخل کارتن هـای جوجه و دیگــر بیحالی جوجه های تخلیه شده ، طوری که جوجه ها سینه می زنند و تمایلی به تحرک وجستجوی آب ودان ندارند.
درحمل ، مدت حمل ، نوع بسته بندی ، توقف توی راه وتجهیزات وسیله حمل مؤ ثرند.
افزایش مدت حمل به بالای ۲۴ـ ۱۸ ساعت بـاعث دهیـدراته شدن جوجه ها می شود.هرچه جوجه ازمادرجوانتری تولیدشده باشد ، نسبت به افزایش این مــدت آسیب پذیرمی شـود.دراین حـال برای کنترل ابعادضایعه جوجه باید سریعا“ به آب ودان رسانده شود وازالکترولیت بـرای جبران آب ازدست رفته استفاده شود . مدت حمل به سادگی ازتفاضل زمان تخلیه وبارگیری بدست می آید .
توقف میان راهی بدلیل خرابی فنی وسیله نقلیه یا استراحت راننده ،باعث واردشدن شوک حرارتی وتهویه ای به جوجه ها ،می شود،که تحقیق وقوع یــا عـدم وقـوع آن راه وروش متعــارفی نداردوبه میزان همکاری راننده دردادن اطلاعات بستگی دارد.
حمل ونقل جوجه ها درفصول گرم وخاصه برای مسافت های دوربایدحتما“ دربسته بنــدیهای ۸۰ قطعه ای وحتی درصورت لزوم کمترازآن صورت می گیرد تامشکل گرمازدگی وخفگی عارض نگردد. جوجه خفه شده درکالبدگشایی دارای ریه پرخون ونوک تیره( بدلیل آنوکسی ) می باشد. ضمنا“ تعداد کارتن هایی که بـرروی هم چیده می شودنبایداز۴ تجاوزکندچــراکه درغیراین صـورت تهـویه کابین وتوزیع هوا دچارمشکل جدی می شود.بعلاوه مشکل مکانیکی روی کارتن های زیری ممکن است باعث فشاربه جوجه ها شود.
ماشین حمل بـاید ازتجهیزات مناسب گــرمـایشی وســرمـایشی وتهویه ای برخوردارباشد.درعمل اکثریت قریب به اتفاق وسایل حمل درکشور، فـاقداین تجهیزات می باشند وازتهویه طبیعی ( بازکردن دریچه های هوا ) وبعضـا“ روشن کردن گـاز پیک نیکی بـرای تأمین گرما استفاده می کنندکه خوداین گاز بامصرف اکسیژن هوا وتوزیع غیریکنواخت گرما ، مسئله سازخواهد بود .
گام چهارم : بررسی میزان دهیدراتاسیون درسالن انتظار
چنانچه تلفات غیرعادی وبیحالی درجوجه های تخلیه شده وجودنداشت واین عامل هم ازمجموعه عوامل مؤثربرضایعات اولیه ووازدگی ، حذف گردید،ردیابی واردفازجدیدی می شود وآن خودجوجه کشی است .بررسی پروسه تولید جوجه را نیز بـراساس متـدلـوژی تبـارشنـاسـانه ازروز ۲۱ شــروع می کنیم .
نکته مهم روز۲۱ آن است که جوجه به چه مدت درداخل سالن انتظار جوجه کشی مانده است ؟ مدت قابل قبول دراین مورد نبایداز۱۵ـ۱۲ ساعت تجاوز نمایدوگرنه جوجه دچاردهیدراتاسیون نسبی می شود.اگـراین جـوجـه بیشتراز۲۴ سـاعت درسالن باقی بماندوبعـدازآن هم به نزدیکتـرین مقصـد بارگیری نشود،امکان تلفات اولیه بشدت افزایش می یـابـد.علی ایحال مجموع مـدت انتظار درسـالن و مـدت حمل نباید از۳۶ سـاعت تجاوزنمایدوگرنه بروز مشکل حتمی است وطبیعتا“ هرچه براین مدت افزوده شود ، ابعاد مشکل افزایش خواهد یافت .
یکی دیگرازعوامل دهیدراتاسیون درسالن انتظار، فقـدان رطوبت کافی این سـالن وگـرمای زیادآن است .میزان رطوبت لازم ۷۵ـ۷۰ درصدوحرارت مناسب۲۴ـ ۲۲ درجه است .فقدان شرایط اپتی موم باعث ناراحتی وسروصـدای غیـرعـادی جـوجـه ها می شود کـه هنگام ورودبه سـالن می تـوان آن را تشخیص داد.
علی ایحال کنترل شـرایط فیـزیکی سـالن انتظارومـدت انتظار ـ بخصـوص بـرای دست اندرکاران جوجه کشی ـ کارساده ای است که درردگیری مشکل مؤثراست .
گام پنجم : بررسی کیفیت جوجه تولیدی
بخشی ازمشکلات کیفی جوجه به گله مادروبخشی به جوجه کشی برمی گردد.
درجوجه کشی حذف جوجه های درجه ۲ ( ریزـ زمین گیرـ دهیدراته ـ فقدان چشم ـ منقـارمتقاطع وتورم وزخم ناف . . .) مهم است درمراجع ، میزان استاندارد جوجه های درجه ۲ حدود۱% عنوان شده ولی عملا“ ودرکشورما این درصدبیشتراست ودرگله های جونیـور ونیـزگله های پیر۲% وبعضـا“ هم تا ۳% می رسد.
عامل اصلی وجود جوجه های دهیدراته ، پرت رطوبتی زیاد تخم مرغ در جریـان انکوباسیون است. دوروش برای محاسبه این افت وجوددارد .یکی محاسبه میزان Humdityloose (رطوبت ازدست رفته)
باتوزین تخم مرغ های معین درسنین ۱ و۱۸ ، که این میزان درشرایط نرمال ومتعارف ۱۳ـ۱۲% است .
افزایش این درصد ،باعث دهیدراتاسیون ووازدگی،و کاهش آن موجب هیدراتاسیون وپـرآبی جـوجـه می شود که بنوبه خودباعث بسته نشدن نـاف وافزایش احتمال عفـونت نـاف می گردد .درهردوحـال تلفات اولیه ووازدگی گله افزایش می یابد.
روش دیگر،محاسبه وزن تخم مرغ قبل ازست کـردن وجـوجـه تولیدی حاصل ازآن است درحالت استاندارد وزن جوجه بـایـد حـدودا“ ۶۶% وزن تخم مـرغ بـاشـد . درغیـراین صـورت بـاز یـا مشکل دهیدراتاسیون داریم یاهیدراتاسیون .
برای کنترل رطوبت ازدست رفته ،دردامنه استـاندارد ومتعـارف آن ، بایدمجموعه شرایط فیزیکی سیستم جوجه کشی ،ازسالن نگهداری تخم مرغ تاسـالن گـرید جـوجـه، تحت کنترل باشد . این شرایط برای قسمتهای مختلف سیستم درجدول زیرآمده است .
مکان سالن گرید تخم مرغ
ذخیره تخم مرغ
اتاق گاز
سالن ستر
ستر
سالن هچر
هچر سالن گرید جوجه سالن نگهداری جوجه
ماشین حمل
حرارت ۱۸ ۲۷ـ۲۰ ۲۴ـ۲۲ ۵/۳۷
(F5/99) 24ـ۲۲ ۳۷ (۵/۹۸) ۲۲ ۲۵ـ۲۲
رطوبت ۸۰ـ۷۰ ۸۰ـ۷۰ ۸۰ـ۶۰ ۶۰ـ۵۰ ۶۰ـ۵۸
(۸۶) ۷۰ـ۶۰ ۷۰
(۸۷)
نهایتا“ ضمن گام پنجم اگردیدیم مشکلی درسیستم جـوجـه کشی نداشته ایم و میزان حذف جوجه های وازده ومیـزان افت رطـوبت ووزن تخم مـرغ هم عـادی است ، مشکل بـایـد درشـرایط بهـــداشتی وبیماریهای egg born باشد که ازطریق تخمدان مرغ های مادر یاآلودگی ثانویه سالن ها ودستگاههای
جوجه کشی عارض شده باشند .دراین موردسه بیماری اهمیت ویژه دارند :
سالمونلوز که منشأ آن گله مادراست .درسطح بالینی علائم خاصی درگله مادردیده نمی شود. ( نه افت تولید ونه تلفات ) بیماری عمدتا“ ازطریق تخمدان ودرسالمونلاهای گروه تیفی موریوم ازطــریق آلودگی موادغذایی بوسیله جوندگـان وبخصـوص موش ،انتقـال می یابد .ولی درگله گــوشتی پس از گذشت دوره کمـون که ۶ـ ۵ روزاست ، آغــازودرهفته دوم با علائم اسهـال سفیدوپژمردگی به اوج می رسد . افت هچ بدلیل تلفات جنین های آلوده می تواند اتفاق بیافتد.تشخیص قطعی پس ازمشاهده علائم فوق وتأیید آن از طریق آزمایشات باکتریولوژیک وسرولوژیک امکان پذیراست .
آسپرژیلوس هم بیماری egg born است ولی ازطریق تخمـدان منتقل نمی شود، بلکه ازراه آلودگی ثانویه پوسته تخم مرغ باقارچ اتفاق می افتد.آلـودگی تخم مـرغ هم می تواند ازبستـر وپوشــال ودان آلوده درگله مـادرناشی شـده بـاشد وهم ازنقص وضعف سیستم بهـداشتی درجوجه کشی . بهـرحـال آسپرژیلوس هم به بیمـاری حـادتنفسی جوجه های جـوان وتلفات شـدید بخصوص درهفته اول منجر می گردد.
عفونت بند ناف هم می تواند ازنقص سیستم بهداشتی جوجه کشی بوجودآید . دراین حال عفونت کلی باسیلی ازطریق ناف،جوجه ها را آلوده ومنجربه تلفات۱۰روز اول می شود که اوج آن درروزهای ۶ ـ۳ قرار دارد.
بنابراین معمولا“ منشأآلودگی سالمونلایی درگله مادر وآلودگی ناف در جوجه کشی است ولی آلودگی قارچی می تواند ازهــردوجا ناشی شـده باشد .دراین صورت اگــر مشکل فقط درجوجه های تولیدی حاصل ازیک گله خاص باشد وسایرگله هایی که تخم مرغشان درهمان جوجه کشی چیده می شودفاقد مشکل باشند، مشکل ازدستگاههاست .ضمن اینکه آزمایشات وکشت قارچی ومیکروبی درهرسه بیماری می توانندمارا درشناسایی وردگیری سرچشمه مشکل یاری رسانند.شکستن تخم مرغ های هچ نشده و مشاهده تلفات جنینی ناشی از رشدقارچ دراطاقک هوایی هم به حدکافی روشنگرریشه آلودگی است . اگراین آلودگی درتخم مرغ های فارم خاصی باشد، طبعا“ جوجه کشی سرمنشأ مشکل نیست وآلودگی ازفارم به جوجه کشی منتقل شده است ولی اگـرآلودگی درتخم مرغ های فـارم های مختلف باشد یا مشکل ازجوجه کشی است یـاجوجه کشی بطـریق ثـانویه ا زطریق فـارم آلوده شـده وبه نوبه خود به آلودگی جوچه های فـارم های دیگر کمک کـرده است .درموردآلودگی ثانویه جوجه کشی، درصورت رعایت ضدعفونی ونکات بهداشتی باید قضیه فیصله یابد ولی اگر آلودگی ازگله مادرشروع شده باشد ، ضدعفونی جوجه کشی درکنترل آن تأثیری نخواهدداشت .
خلاصه مراحل بررسی وردگیری وازدگی جوجه های گوشتی :
۱ ـ تحقیق صحت وسقم اصل گزارش
۲ ـ بررسی مسائل مدیریتی شامل :
احتمال سرما خوردگی ـ احتمال تشنگی کشیدن ـ بررسی جیره به لحاظ بالانس ومیزان TVN ـ مسائل بهداشتی بخصوص دررابطه با بستر
۳ ـ بررسی مسائل حمل شامل :
تلفات ضمن حمل + میزان شادابی جوجه پس از تخلیه ـ مدت حمل ومسافت آن ـ نحوه بسته بندی وچیدن کارتن ها ـ تجهیزات حمل
۴ ـ بررسی مدت انتظار شامل :
مدت نگهداری درسالن انتظار ـ رطوبت وحرارت سالن انتظار
۵ ـ بررسی مسائل جوجه کشی شامل :
میزان جوجه های حذفی وعوامل حذف ـ میزان افت رطوبت تخم مرغ ـ میزان افت وزن تخم مرغ ـ نتایج کشت های میکربی وقارچی ـ کنترل وضعیت بهداشتی
۶ ـ بررسی گله مادر شامل :
بیمای های گله ـ بررسی جیره ـ بررسی وضعیت بهداشتی گله ـ نتایج کشت ها وآزمایشات سرولوژیک
